In mei 2018 herdenkt de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde dat 125 jaar geleden vrouwen werden toegelaten tot de Maatschappij. Al eerder waren er ereleden benoemd, zoals Geertruida Bosboom-Toussaint in 1870, maar in 1893 werden de eerste dertien talentvolle vrouwen ‘gewoon lid’. Om de paar weken kunt u op deze website een blog verwachten over memorabele momenten in de literaire vrouwengeschiedenis. Vijfentwintig talentvolle vrouwen met een belangwekkende inbreng in de letterkunde, taalkunde of geschiedenis krijgen zo een digitaal monument. Deze keer Lisanne Snelders over De Lezeres des Vaderlands:

De schrik van de boekenbijlagen

2015: De Lezeres des Vaderlands (2015-2017) begint te tellen

Door Lisanne Snelders

In januari 2016 duikt ze opeens overal op: de Lezeres des Vaderlands. Op haar blog en Twitter-account heeft de anonieme Lezeres een paar maanden eerder de aanval geopend op het Nederlandse (en Vlaamse) literaire landschap, dat volgens haar doordesemd is van seksisme. De gemiddelde lezer mag dan een vrouw van middelbare leeftijd zijn, het literaire landschap wordt nog altijd overheerst door mannen. Na een aantal blogs over onder meer de lancering van ‘Das Machozin’ (de uitgeverij Das Mag), begint ze haar bezwaren te boekstaven met cijfers: ze lanceert de hashtag #lekkertellen en telt de genderverhouding in de boekenbijlagen. Haar cijfers laten niet alleen zien dat een grote meerderheid van de recensenten man is (ca. 65%), maar ook dat er meer boeken van mannen dan van vrouwen besproken worden (ca. 71%).

Een jaar lang blijft De Lezeres tellen en publiceert ze blogs waarin ze het literaire veld de maat neemt: ze wijst op seksisme in boekbesprekingen, deelt Loden Leesbrillen uit aan de bijlagen die beroerd scoren, stelt een G3-alarm in (voor iedere keer dat de Grote Drie als maat der dingen wordt gebruikt) en smokkelt gouden leesbrillen het Boekenbal binnen om aandacht te vragen voor haar genderongelijkheid in de letteren.

Het blijft niet onopgemerkt: de Lezeres krijgt op Twitter zowel bijval als kritiek. Verschillende recensenten voelen zich genoodzaakt om zich uit te spreken over deze nieuwkomer. Jann Ruyters schrijft februari van dat jaar in Trouw, dat overigens steevast het hoogste scoort op de meetlat van de Lezeres, dat naar ‘haar scherpe leesrapporten inmiddels echter angstig uitgekeken [wordt] op kranten- en weekbladenredacties.’ Andere media besluiten als reactie op de kritiek om de Lezeres zelf een podium te bieden. Zo verschijnt er in De Groene Amsterdammer een stuk van haar hand en vraagt NRC Handelsblad haar mening over de vraag of ‘het literaire landschap er anders uit [zou] hebben gezien wanneer meer recensenten vrouw waren geweest’. Op Twitter wordt De Lezeres enthousiast onthaald door met name jonge feministen en een enkele antiracismeactivist en inspireert de hashtag #lekkertellen mensen om zelf te tellen.

Een aanval op objectiviteit

De blogs en artikelen van de Lezeres des Vaderlands vormen een aanval op de claim op de objectiviteit van het literaire oordeel en op het zogenaamd universele karakter van de literatuur, in een polemische stijl die niet gespeend is van satire en ironie. Hoewel de vorm waarin ze zich manifesteert (anoniem en polemisch, met opzichtig knullige illustraties) afwijkend is, past de Lezeres in de maatschappelijke ontwikkelingen rond 2016. Er is dan een nieuwe golf jonge feministen opgestaan die niet alleen aandacht vraagt voor de voortdurende onder-representatie van vrouwen, maar ook een feminisme voorstaat waarin ruimte is voor intersectionaliteit, ofwel de manier waarop gender verweven is met andere assen van identiteit en onderdrukking zoals ras en klasse. Een denken dat zich niet in de laatste plaats op sociale media als Twitter manifesteert.

De Lezeres des Vaderlands zelf wijst af en toe op ras en klasse, maar gender blijft haar zwaartepunt, waarbij ze verschillende malen refereert aan het werk van tweede-golf-feministen en bovendien diverse buitenlandse inspiratiebronnen blijkt te hebben. Zo verwijst ze op haar blog naar het Amerikaanse VIDA, een organisatie die sinds 2010 jaarlijks de VIDA Count presenteert, waarin de genderverhoudingen in boekenbijlagen worden geteld. Daarnaast doet de Lezeres denken aan eerdere initiatieven, zoals de Guerrillagirls, een anonieme groep vrouwen die vanaf 1985 met posters en interventies wijst op seksisme in de kunstwereld (‘Do women have to be naked to get into the Met. Museum?’).

Een oma met een smartphone

Wie er schuilgaat achter het pseudoniem De Lezeres des Vaderlands, is onderwerp van speculatie gebleven. Waarschijnlijk is dat de Lezeres niet één persoon is, maar een groep vrouwen. Op de ‘over’-pagina van haar website beschrijft De Lezeres des Vaderlands zichzelf als een lezer met een fluïde identiteit, die op schertsende wijze aandacht vraagt voor het perspectief van de vrouw die in statistiekjes terugkomt als de boekenconsument bij uitstek, de vrouw van middelbare leeftijd:

Het is een roulerende erepositie die wordt toegekend aan wat altijd maar zo makkelijk genoemd wordt ‘de vrouwen van middelbare leeftijd’, de vrouwen die in Nederland geacht worden de cultuur te consumeren, zonder dat er bijzonder veel interesse is naar wat ze nu precies van die cultuur denken.

In deze ‘roulerende erepositie’ is ze een ‘oma met een smartphone’, maar ook een ‘academicus’ en ‘een trambestuurder’.

Nooit meer #lekkertellen

In februari 2017 verschijnt het laatste blog van de Lezeres en wordt het ook op Twitter stil: de Lezeres stopt ermee. Nog één keer maakt ze de balans op en zet ze haar motivaties uiteen. Bewustwording teweegbrengen van (gender)ongelijkheid in het literaire veld beschrijft ze als haar belangrijkste drijfveer; de eerste stap op weg naar meer gelijkheid:

Ik wilde laten zien dat er in Nederland en Vlaanderen nog altijd een dominante cultuur is waarin er van een gelijk speelveld met een gelijke belangstelling voor uiteenlopende stemmen, nog lang geen sprake is. De cijfers zijn een krachtig middel om te laten zien hoe een aantal van die structuren eruit ziet. Een middel met als doel: veranderingen in het denken en handelen teweeg brengen.

Of haar jaarlang tellen deze veranderingen in denken en handelen teweeg heeft gebracht, is de vraag. Maar de Lezeres des Vaderlands is niet onopgemerkt gebleven.

Verder lezen

Alle blogs van de Lezeres des Vaderlands staan nog online op http://lezeresdesvaderlands.wordpress.com. Ook de afbeeldingen komen daar vandaan. De website van VIDA, Women in the Literary Arts, is www.vidaweb.org. In bovenstaande tekst is specifiek gebruik gemaakt van de volgende artikelen: Toef Jaeger, ‘Als recensenten “tieten” hebben. De Kwestie’. In: NRC Handelsblad, 29 april 2016. Lezeres des Vaderlands, ‘Mogen wij de rekening? Een jaar #lekkertellen’. Lezeres des Vaderlands, ‘Over’. Lezeres des Vaderlands, ‘Door mijn leesbril’. In: De Groene Amsterdammer, 2 maart 2016.