In mei 2018 herdenkt de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde dat 125 jaar geleden vrouwen werden toegelaten tot de Maatschappij. Al eerder waren er ereleden benoemd, zoals Geertruida Bosboom-Toussaint in 1870, maar in 1893 werden de eerste dertien talentvolle vrouwen ‘gewoon lid’. Om de paar weken kunt u op deze website een blog verwachten over memorabele momenten in de literaire vrouwengeschiedenis. Vijfentwintig talentvolle vrouwen met een belangwekkende inbreng in de letterkunde, taalkunde of geschiedenis krijgen zo een digitaal monument. Deze keer Mieke Tillema over Ida Simons:

Tussen slijk en sterren

2014: Ida Simons beleeft een revival

Door Mieke Tillema

Dat Een dwaze maagd, de autobiografische roman van Ida Simons uit 1959, een bestseller-herontdekking wordt in 2014 is een heugelijk wonder. Maar misschien is het nog verwonderlijker dat dit boek uit de belangstelling kon verdwijnen.

Een dwaze maagd krijgt bij verschijnen verbluffend veel aandacht. In alle grote en vele regionale kranten komen lovende, verbaasd-verraste recensies. Een geraffineerd talent wordt Ida Simons (1911-1960) genoemd, met een lichte, spitse pen, blijk gevend van een scherp observatievermogen, een humoristische, licht ironische stijl waarin jeugdherinneringen worden beschreven zonder larmoyant zelfbeklag. De roman ‘behoort tot de boeken die men bezitten moet, zo men er prijs op stelt het goede dat de letterkunde van heden voortbrengt te verzamelen,’ stelt Greshoff in Het Vaderland en Kees Fens schrijft over de perfecte harmonie in dit boek, waarin het tragische van het gedesillusioneerde kind nooit verwordt tot sentimentaliteit en noemt het een klein meesterwerk.

Tiener, heb je dit gelezen?

In april 1960 wordt bij een discussieprogramma op de radio over de opmerkelijkste boeken van het afgelopen jaar Een dwaze maagd als eerste verkozen, boven Mulisch’ Stenen bruidsbed en Vestdijks De ziener. Niet veel later verschijnt haar boek op een lijst van twintig titels Tiener, heb je dit gelezen?, samengesteld door de Rotterdamse boekhandel Voorhoeve en Dietrich, waarop haar naam prijkt tussen die van Anna Blaman, Hella S. Haasse, W.F. Hermans, Marga Minco, Harry Mulisch en anderen.

‘Een debuut van deze kwaliteit komt zelden voor,’ besluit Johan van der Woude zijn recensie en ook anderen schrijven dat het moeilijk is ‘het geloof aan een debuut op te brengen.’ Dat hoeft ook niet. Simons schreef in 1946 een gedichtenbundel (Wrange oogst 1940-1945) en tien jaar later kwam haar prozadebuut uit, Slijk en sterren, onder het pseudoniem C.S. van Berchem. Het bevat twee verhalen, waarvan het eerste, In memoriam Mizzi, zich afspeelt in Westerbork en Theresienstadt. Aan deze publicaties wordt nauwelijks aandacht geschonken.

Des te meer dus aan Een dwaze maagd over de twaalfjarige Gittel (Simons’ alter ego), die gewend is aan een leven waarin mislukkingen de boventoon voeren: ‘Op een nee-dag ging alles mis en ja-dagen kwamen maar uiterst zelden voor,’ zo begint hoofdstuk 2. In de loop van de roman ontdekt ze bedrogen te zijn door haar oudere vriendin Lucie die ze vereert en wordt ze verstoten door Lucies vader, meneer Mardell, bij wie ze op de Steinwayvleugel mocht spelen en aan wie ze dacht alles te kunnen toevertrouwen. Dat klinkt tragisch en dat is het ook, maar het boek is geestig, soms zelfs hilarisch geschreven. Simons gebruikt de humor als ‘een kleurige lap die een wond moet bedekken’, zoals ze in een gedicht schrijft. ‘Bedekken’- niet wegpoetsen.

Door zwarte vogels omgeven

Pianospelen was Gittels ziel en zaligheid, zoals het dat was voor Ida (toen) Rosenheimer. Haar carrière als concertpianiste verloopt glansrijk vanaf haar debuut in 1930 in Antwerpen, waar ze geboren is. In 1914 is ze in Nederland komen wonen; daar trouwt ze in 1933 met de jurist David Simons. Ze komen beiden uit gelovig joodse families. In de laatste jaren voor de Tweede Wereldoorlog treedt ze minder vaak op, vooral na de geboorte van zoon Jan in 1937. Vanaf april 1943 brengt ze de oorlog met haar gezin door in de kampen Barneveld, Westerbork en Theresienstadt. Ze heeft het overleefd, met man en kind, maar de oorlog zal altijd aanwezig blijven in haar leven.

Het pianospelen gaat niet goed genoeg meer naar eigen maatstaven; haar gezondheid is in de kampen aangetast. In 1950-1951 maakt ze een tournee door Amerika, maar hoewel die niet zonder succes is, neemt ze halverwege de jaren vijftig de zware beslissing niet meer op te treden. Haar altijd al aanwezige sombere buien groeien uit tot depressies. Ze voelt zich ‘door zwarte vogels omgeven’.

Maar het schrijven zet ze door, met het boven beschreven succes als resultaat. Een dwaze maagd verkoopt goed, er komen in 1960 twee herdrukken, en een tweede roman staat op stapel. Ida Simons is opgetogen. Ze durft zelfs weer op te treden, voorlezend, pratend over eigen werk én pianospelend. De laatste keer op 3 juni 1960 in de Haagsche Kunstkring, waar ze Schumanns Kinderszenen speelt bij de voordracht van A. Marja. De pers is enthousiast: een voortreffelijke combinatie van woord en muziek. Drie weken later, op 27 juni 1960, sterft ze onverwachts. Ze werd 49 jaar.

Opus 2

Een dwaze maagd beleeft tot 1989 zes drukken; vanaf 1981 is het boek opgenomen in de reeks Nederlandse Klassieken van de twintigste eeuw. Er komt een vertaling in het Duits en een uitgave in de Grote Letter Bibliotheek – het boek is niet zomaar weg. Uitgever Stols verwacht veel van haar volgende roman Als water in de woestijn die al aangekondigd was. Maar de roman is niet af; er komt in 1961 een uitgave van de eerste drie hoofdstukken, aangevuld met een aantal losse verhalen. ‘Mijn opus 2 schiet braaf op’, had ze in mei 1960 geschreven. ‘Het zal een soort lappendeken worden, omdat ik er van alles instop wat ik nog heb liggen en bepaald kwijt wil voor het geval dat ik mijn 50^ste verjaardag niet haal, waar alle kans op is, want ik voel me de laatste maanden miserabel en doodmoe; maar ook daar zal ik wel overheen komen.’ Helaas komt de tweede voorspelling niet uit.

Ondanks de herdrukken verdwijnt de schrijfster Simons in de loop van de twintigste eeuw uit beeld. Er zijn andere schrijvers als Reve, Hermans en Mulisch die de toon aangeven. Een van de weinigen die over Simons schrijft is Maarten ’t Hart, die oproept Een dwaze maagd zonder aarzelen te kopen, ‘deze korte roman is één van de hoogtepunten uit de Nederlandse literatuur.’ Aan de oproep wordt nauwelijks gehoor gegeven.

De grote opleving in 2014

Uitgeefster Eva Cossée vindt het boek, dat ze in haar jeugd las, terug. Herlezend ziet ze wat een subliem verhaal dit is en hoe verrassend modern de stijl. Ze besluit in 2014 tot een heruitgave. Een gelukkige beslissing in een tijd waar er vaker aandacht komt voor verdwenen klassiekers. Opnieuw wordt Gittel door pers en publiek in de armen gesloten. Maanden achtereen staat de roman in de toptien van bestverkochte boeken in de NRC. Meer dan twintig landen kopen de vertaalrechten.

Haar roem lijkt nu weer enigszins af te nemen. De heruitgaven van In memoriam Mizzi en Als water in de woestijn in 2015 beleefden niet het succes van Een dwaze maagd. Tijd voor een tweede revival? Haar werk is het meer dan waard.

Verder lezen

Pierre H. Dubois, ‘Over Ida Simons’, voorwoord bij Als water in de woestijn (1961; ook in de heruitgave van 2015); Maarten ’t Hart, ‘Literair hoogtepunt’, NRC, 16-07-2017 (ook in Onbekende vaderlanders, Amersfoort, 2009); Corien Gloudemans, Een nieuw leven voor het werk van Ida Simons-Rosenheimer (1911-1960) (Joods cultureel erfgoed Den Haag); Wim Willems, ‘Ida Simons, tragisch dubbeltalent’ in Haagse historie, september 2016; Mieke Tillema, ‘Een wijze vrouw’, nawoord in Ida Simons, Een dwaze maagd, 2014; Eva Cossée, ‘Nawoord’ in Ida Simons, In memoriam Mizzi, 2015; Annelies Verbeke, ‘Ruzie maken met jezelf’, nawoord in Ida Simons, Als water in de woestijn, 2015. Mieke Tillema bereidt een biografie over Ida Simons voor.

De foto’s van Ida Simons komen uit het privébezit van Marita Simons -Deen.