‘We zijn hier aan de oever van een machtige rivier
De andere oever is daarginds, en deze hier is hier
De oever waar we niet zijn noemen wij de overkant
Die wordt dan deze kant zodra we daar zijn aangeland
En dit heet dan de overkant, onthoudt u dat dus goed
Want dat is van belang voor als u oversteken moet
Dat zou nog best eens kunnen, want er is hier veel verkeer
En daarom vaar ik steeds maar vice versa heen en weer
Heen en weer
Heen en weer…’
Aldus de Nederlandse dichter Drs. P. in zijn lied De Veerpont uit 1973. Zelf reis ik dagelijks heen en weer met de veerpont over het IJ in Amsterdam. Vanuit Amsterdam Noord vaar ik in de ochtend naar de overkant met het Centraal Station en na mijn werkdag weer terug naar de overkant in Noord.
In de zomer van 2018 zal de Noord Zuid lijn gereed zijn, inclusief de tunnel onder het IJ. Het is dan ook 50 jaar geleden dat de eerste IJ Tunnel in 1968 werd geopend voor het autoverkeer. In dat jaar verschenen eveneens de eerste plannen voor een Noord Zuid metrolijn. De angst voor verzakking van de monumentale gebouwen in de slappe bodem en budgetoverschrijdingen stonden echter verdere ontwikkeling voorlopig in de weg. Na jarenlange discussies in de plaatselijke en landelijke politiek werd in 2003 alsnog met de bouw begonnen. En inderdaad deden zich al snel verzakkingen voor bij gebouwen aan de Vijzelgracht en later ook bij het Centraal Station. De oplevering van de Noord Zuid Lijn liep zo meer dan 10 jaar vertraging op ten opzichte van het oorspronkelijke plan en de totale kosten bleken driemaal zo hoog als begroot: 3,1 miljard euro. Maar bij de eerste openstelling van de tunnel tijdens de bouw kwam het publiek al massaal kijken om door de tunnel onder het IJ door te wandelen.
Als de Noord Zuid Lijn tunnel onder het IJ gereed is, is het bijna 200 jaar geleden dat in Engeland aan de Noord Zuid tunnel onder de Theems werd begonnen. In 1823 had de ingenieur/aannemer Marc Brunel (1769-1849) de opdracht gekregen voor de bouw van een tunnel tussen Wapping en Rotherhithe. Het graven van de tunnel door de slappe bodem onder de Engelse rivier bleek echter een lastige waterbouwkundige opgave. Niemand wist meer van de samenstelling van de Engelse bodem dan de geoloog William Smith (1769-1839) dankzij de publicatie van zijn befaamde geologische kaart van Engeland in 1815, de eerste en lange tijd mooiste in zijn soort. Smith kreeg dan ook de leiding van de nieuw opgerichte Thames Tunnel Company die verantwoordelijk was voor het project. In 1825 werd de eerste steen gelegd voor de Theems Tunnel. Ook deze tunnel was al tijdens de bouw een bezienswaardigheid en trok in 1827 meer dan 700 bezoekers per dag.
Desondanks bleek de bouw ingewikkeld en gevaarlijk vanwege verzakkingen, lekkages, explosies en scheuren in de constructie. Zes bouwers zijn in de loop van de tijd verdronken bij de aanleg van de tunnel en ook de ingenieur Isambard Kingdom Brunel (1806-1859) was op 11 januari 1828 bijna verdronken toen de ondergrondse constructie opnieuw volliep met water uit de Theems. Het leek een onmogelijk project  dat door geldtekort werd stilgelegd. Nadat het werk na acht jaar vertraging weer was hervat konden de bouwers vanuit Noord en Zuid elkaar in november 1842 eindelijk de hand schudden onder de Theems. Een jaar later voltooide Isambard Kingdom Brunel de tunnel die zijn vader twintig jaar daarvoor was begonnen. Het publiek kwam er massaal op af en alleen al op de openingsdag betaalden 50.000 bezoekers een penny om onder de Theems door te kunnen wandelen. Na 3 maanden waren meer dan een miljoen bezoekers gepasseerd.
De Theems tunnel was bestemd voor voetgangers maar bij de opening stelde de Engelse jurist Charles Pearson al voor om een netwerk van tunnels te graven voor ondergrondse treinen, voor ‘trains in drains’. Twee decennia na de opening van de Theems tunnel werd op 9 januari in 1863 de eerste metrolijn geopend: the Metropolitan Line tussen Paddington en Farrington. In 1869 reden de eerste wagens onder Theems door en in 1913 werd de Theems tunnel volledig geïntegreerd in het Londense elektrische metronetwerk.
De Theems tunnel bleek een bron van inspiratie voor vele tunnels in de negentiende eeuw. Reizen door de ondergrond bleek de toekomst. Jules Verne had het al beschreven in zijn boek Reis naar het middelpunt der aarde uit 1864 maar ook H.G. Wells wees in zijn sciencefiction literatuur op de ongekende mogelijkheden van ondergronds reizen. De negentiende-eeuwse ontwikkeling van tunnels en metro leidde tot een nieuwe visie op de stad: de verticale stad bepaald door wolkenkrabbers in de hoogte en metro’s diep in de bodem die later verder vorm zou krijgen in het werk van Le Corbusier. Dankzij de Noord-Zuidlijn zal ook de verticale stad Amsterdam verder worden uitgebreid. En ondertussen reis ik met honderdduizenden reizigers heen en weer, heen en weer….